معرفت سیاسی

میرزای نائینی در رساله‌ی مهم تنبیه الامه واژه های «استبداد» و «استبداد دینی» را در موارد متعدد استعمال کرده است. برخی مفسران تنبیه الامه، به گونه ای، مفهوم این دو واژه را از منظر نائینی بر حاکمیت سیاسی فقیهان تطبیق داده اند. نوشتار حاضر، با رویکرد تاریخی و روش تحلیل محتوا، به بررسی انتقادی این تفسیر و نسبت می پردازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مفهوم عام و اصلی واژه‌ی «استبداد»، استقلال و انحصار است. ازآنجاکه استقلال و انحصار در نسبت با چیزی درنظر گرفته می شود، معنای خاص استبداد، متعدد و شناور بوده است. مقصود نائینی از این واژه، عمدتاً، «ظلم به فرودست»، و مفهوم مورد نظر وی از «استبداد دینی»، «اقتدار عالمان دینی فاسد و دنیاطلب» است. بر این اساس، حکمرانی فقیهانِ جامع الشرایط که عدالت از شروط لازم و اصلی آنان است، فاصله‌ی زیادی با این دو مفهوم دارد. از سوی دیگر، قید «اطلاق» در اصطلاح «ولایت مطلقه‌ی فقیه»، ناظر به گسترده بودن اختیارات فقیهِ حاکم در چهارچوب شریعت جهت تأمین مصالح مردم، و نیز تقدم حکم اهم بر مهم هنگام تزاحم است. در نتیجه، این اصطلاح، با مفهومی که نائینی از دو اصطلاحِ «استبداد» و «استبداد دینی» اراده کرده، تفاوت بنیادین دارد.