معرفت سیاسی

 
مقدمه
خداوندْ بيان را به انسان آموخت و خود نيز قرآن را «بيان» ناميد (نحل: 89) و پيامبرانش را به تبيين و انذار اذهان و افکار انسان‌ها فرمان داد (آل‌عمران: 187). هر صاحب عقيده‌اي نيز براي رسيدن به اهدافش تلاش مي‌کند تا مباني و اهدافش را تبيين نموده، افراد بيشتري را با خود همراه سازد. انسان زماني که قلب و فکرش پذيراي عملی شود به‌آساني اقدام به انجام آن عمل مي‌کند و از اينجاست که تبيين اهميت مي‌يابد.
در سال‌هاي اخير، امام خامنه‌اي بارها «تبيين» را از عموم مردم و به‌ويژه از نخبگان و خواص مطالبه کرده‌اند. واژه «جهاد تبيين» براي اولين بار در ادبيات سياسي جهان اسلام، توسط معظمٌ‌له به‌کار برده شد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 21/9/1400). ايشان در اهميت جهاد تبيين مي‌فرمايد:
نکتة پاياني در باب جهاد تبيين اين است ـ که اين تحذير خود ماست، تهديد خود ماست ‌ـ که بدانيم که اگر جهاد تبيين به درستي صورت نگيرد، دنيامداران حتي دين را هم وسيله هوسراني و شهوتراني خودشان قرار خواهند داد؛ يعني اگر من و شما کارمان را درست انجام ندهيم، آنکه برايش صرفاً دنيا مطرح است ـ ‌دنياي شخص خودش، يعني هوس‌هاي خودش، آرزوهاي خودش، خواسته‌هاي شخصي خودش‌ ـ حتي دين را هم در خدمت خواهد گرفت (بيانات رهبر معظم انقلاب، ۱۹/۱۲/۱۴۰۰).
از سوي ديگر، دقت نظر در ديدگاه‌هاي امام خامنه‌اي در مسئله دفاع و توجه به عمق نگاه راهبردي ايشان در انديشه دفاعي ضرورت دارد تا گستره جهاد تبيين در انديشه دفاعي ايشان بررسي و تحليل گردد. در نگاه اوليه به مفهوم «جهاد» و «دفاع» و کاربست آن در انديشه بزرگان، به نظر مي‌رسد بين اين دو مفهوم تناقض است. در نگاه بدوي، اين تناقض در کاربرد جهاد تبيين و انديشه دفاعي امام خامنه‌اي نيز به نظر می‌رسد. تحليل گستره جهاد تبيين در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، پاسخي در رد يا اثبات اين نگاه اوليه است.
در چند سال اخير، يادداشت‌هايي در تحليل جهاد تبيين نگاشته شده و تنها چند مقاله، از جمله «جهاد تبيين در فضاي مجازي از منظر رهبر انقلاب» (محمودي و صادقي، 1401) و «جهاد تبيين؛ راهبردي پيشگيرانه در قبال تفکر اجباري ناشي از فناوري هارپ» (عماني و ديگران، 1401) به رشته تحرير درآمده است.
همچنين اولين کتاب نوشته‌شده در اين موضوع، کتاب جهاد تبيين در انديشه حضرت آيت‌الله العظمي خامنه‌اي (صلح ميرزايي، 1400) است که با تکيه بر بيانات امام خامنه‌اي در رابطه با جهاد تبيين گردآوري شده است. در موضوع کلان انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، مقالات متعددی از جمله «تبيين نظام‌مند انديشه دفاعي مقام معظم فرماندهي کل قوا» (مهديان و تركاشوند، 1399)؛ «ارائه الگوي دفاعي حاکم بر انديشه‌هاي حضرت امام خامنه‌اي» (سلامي و يداللهي، 1396) و «الگوي دفاعي در انديشه دفاعي حضرت امام خامنه‌اي» (مرادپيري، 1391) نوشته شده است.
کتاب دفاع آينده‌نگر در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي (مجموعه مقالات) (لطفي مرزناكي، 1399) به بررسي انديشه دفاعي امام خامنه‌اي پرداخته است. در تبيين انديشه دفاعي ایشان در بازه زماني سال‌های 1391ـ1397 بيشترين مقالات ارائه شده است.
همچنين کتاب‌هاي  انديشه دفاعي اسلام (حسني و ديگران، 1395) و مباني فرهنگ دفاعي جمهوري اسلامي ايران (سنجابي و ديگران، 1398) در اين موضوع نوشته شده است.
آنچه از بررسي نگاشته‌ها در دو موضوع جهاد تبيين و انديشه دفاعي امام خامنه‌اي مشخص مي‌شود اين است که تمام نويسندگان اين دو موضوع را مستقل تحليل کرده‌اند؛ اما مقايسه بين اين دو موضوع شکل نگرفته است. نويسندگان در اين مقاله مي‌کوشند تا با مقايسه دو موضوع «جهاد تبيين» و «انديشه دفاعي امام خامنه‌اي»، گستره جهاد تبيين در انديشه دفاعي معظمٌ‌له در دو حيطه مفهومي و ابعاد آن تحليل نمايد.
1. مفهوم‌شناسي
1-1. جهاد
«جهاد» و «مجاهدت» در لغت، به‌معناى «مطلق تلاش و كوشش و اجتهاد» است (جوهري، 1404ق، ج 2، ص 461). «جهاد» از اصطلاحات فقهي و روايي است. در متون روايي شيعه، جهاد بابى مستقل دارد كه به بيان كيفيت جهاد و احكام آن مي‌پردازد (کليني، 1407ق، ج 5، ص 2؛ حرعاملي، 1409ق، ج 8، ص 15؛ مجلسي، 1403ق، ج 1، ص 97).
در اصطلاح مشهور فقها، «جهاد» عبارت است از: يك نوع مبارزه خاص ميان مسلمان و غيرمسلمان (نجفي، 1404ق، ج 21، ص 3؛ شهید ثانی، 1413ق، ج 3، ص 5؛ عاملی کرکی، 1414ق، ج 3، ص 365).
امام خامنه‌اي در شرح تعريف مشهور فقها مي‌فرمايد:
«جهاد» عبارت است از اينكه انسان جان را و آنچه مانند مال، انجام جهاد بر آن متوقف است، در جنگ و پيكار با مشركان يا خروج‌كنندگان بر امام زمان يا حاكم اسلامى خرج كند. چنين محاربه‌اى به مطلقِ وجوه، «جهاد» ناميده نمي‌شود، بلكه بايد بر وجه مخصوص باشد؛ يعنى مبارزه با استفاده از ابزارى جنگى، مانند شمشير باشد (حسینی خامنه‌اي، 1398، ص 517).
در نتيجه، جهاد در انديشه مشهور فقها، هر نوع مبارزه، جنگ و محاربه با دشمن نيست، بلکه تنها جنگ با استفاده از ابزار و سلاح‌هاي خاص جنگي «جهاد» ناميده مي‌شود.
«جهاد» در ديدگاه امام خامنه‌اي عبارت است از: درگيرى با يك دشمن؛ اين دشمن، هر كه مي‌خواهد باشد، به يكى از اشكال و شقوق ممكن. به ‌عبارت ‌ديگر، براى اينكه تعريف اصطلاحي «جهاد» با معناى لغوى آن هم تناسبى داشته باشد، «جهاد عبارت است از: تلاش و كوشش در راه پيشبرد هدف؛ منتها آن تلاش و كوششى كه با درگيرى با دشمن همراه است» (حسینی خامنه‌‌اي، 1397ب، ص 105).
«جهاد» معناى خاصى دارد. معناى «جهاد» فقط تلاش نيست. در مفهوم اسلامى، «جهاد» عبارت است از: تلاشى كه در مقابل دشمن صورت می‌گیرد. بنابراين، در انديشه امام خامنه‌اي هر تلاشى جهاد نيست، بلکه مجاهدت با نفس که تلاش در مقابل شيطان است و مجاهدت در عرصه نظامى که تلاش در مقابل دشمن است، «جهاد» ناميده مي‌شوند (حسینی خامنه‌اي، 1395، ص 36).
امام خامنه‎اي معتقد است: براي تحقق يک مبارزه اجتماعي، دو چيز لازم است:
اول اينكه در هر مبارزه‌اي بايد جدّ و جهد، تلاش و تحرك در انسان باشد.
دوم اينکه مبارزه در مقابل دشمن باشد.
به اعتقاد ايشان، تلاش و جهد در مقابل دوست و بر عليه او «فتنه» است، نه جهاد؛ و تنها تلاش در مقابله با دشمن «جهاد» ناميده مي‌شود (بيانات رهبر معظم انقلاب، 20/6/1373). در نتيجه، «جهاد» در انديشه امام خامنه‌اي عبارت است از: «هرگونه تلاش در مقابله با دشمن».
2-1. جهاد تبيين
امام خامنه‌اي براي اولين بار واژه «جهاد تبيين» را وارد ادبيات سياسي جهان اسلام نمود. «جهاد تبيين» در انديشه ايشان، يکي از اقسام جهاد و مبارزه در مقابل دشمن است. ايشان معتقد است: مبارزه اقسامى دارد که شامل مبارزه علمى، مبارزه‌ مطبوعاتى، مبارزه سياسى، مبارزه اقتصادى و مبارزه‌ نظامى است. در ديدگاه ايشان، مبارزه و جهاد با دشمن ممکن است آشكار يا پنهان انجام شود. نقطه‌ مشترك در همه‌ انواع جهاد تلاش و مبارزه در مقابله با دشمن است. به بيان ديگر، هر تلاشي «جهاد» نيست، بلکه اگر در مسير حرکت در مقابل دشمن اثرگذار باشد «جهاد» است. در نهايت، استفاده از فكر و قلم و بيان نيز اگر در مقابله با دشمن و در مسير مبارزه با خصم باشد، نوعي جهاد است (حسینی خامنه‌اي، 1397الف، ص 299). اين ديدگاه ایشان ايجاد توسعه مفهومي در مفهوم «جهاد» است، برخلاف نظر مشهور که به مفهوم خاصی براي جهاد معتقدند.
3-1. انديشه دفاعي
انديشه و تفکر فرايندي است که در آن ذهن با مرور معلومات، دانش‌ها و شهود، در جهت کشف يک مجهول، حل مسئله و افق‌گشايي مي‌کند. «انديشه دفاعي» يا «تفکر دفاعي» دورانديشي، آينده‌نگري و روشن‌بيني عميقي در قالب طرح‌ها و برنامه‌ها در جهت تأمين منافع کشور در زمنيه‌هاي گوناگون است (مهديان و ترکاشوند، 1399).
«انديشه دفاعي» در تعريف عام، به معناي هر‌گونه تفکر درباره مسئله‌اي، و در تعريف خاص به معناي هر‌گونه تفکر و انديشه منسجم و داراي چهارچوب نظري، اصولي و مستدل و با اهميت در امور است (جمشيدي، 1383، ص 28ـ29).
انديشه دفاعي مانند هر انديشه‌اي از چند جزء کلي تشکيل شده است:
اول. ايده‌هاي بنيادين؛ اين ايده‌ها به لحاظ ماهيت، ماندگارند و درواقع اين ايده‌ها هستند که علل تغيير رهنامه‌ها را توضيح مي‌دهند. همچنين ايده‌ها نقش مهمي در تعيين رفتار هر نهاد يا سازمان پيچيده ايفا مي‌کنند.
دوم. اصول؛ «اصل» مفهومي است که تمام و يا قسمتي از يک نظريه و ايدئولوژي بر آن استوار گشته است، به‌گونه‌اي‌که اگر اين اصل نقض شود موجوديت آن نظريه يا ايدئولوژي با خطر مواجه مي‌گردد.
سوم. نظام‌مند بودن؛ هر انديشه‌اي بايد نظام‌مند و منسجم باشد. به بيان ديگر، اجزای يک انديشه از لحاظ ماهيت و کارکرد بايد با هم سازگار باشند (مهديان و ترکاشوند، 1399).
4-1. دفاع
«دفاع» در لغت به معناي منع نمودن، دور کردن، عزل کردن و راندن است (ابن‌‌فارس، 1404ق، ج 2، ص 288؛ ابن‌‌دريد، 1988، ج 2، ص 660؛ فراهيدى، 1410ق، ج 2، ص 45). در اصطلاح فقها «دفاع» عبارت است از: دفاعي خاص که در شريعت موضوع احکام خاصي قرار گرفته و بر دوم قسم تقسیم مي‌شود:
قسم اول. دفاع از بيضة‌ اسلام؛ به اين معنا که وقتی يک کشور مسلمان آماج تجاوز دشمن قرار می‌گیرد بر همه مردم واجب است به هر طريقي که مي‌توانند از اسلام و دين دفاع کنند.
قسم دوم. دفاع از جان و مال و ناموس است؛ يعني زماني که جان، مال، و يا ناموس يک شخص از سوي دشمني آماج تهاجم قرار می‌گيرد شخص مي‌تواند از خود دفاع کند (نجفي، 1404ق، ج 21، ص 15؛ عاملي کرکی، 1413ق، ج 3، ص 11؛ مشکيني، 1419ق، ص 245).
به طور خلاصه، «دفاع» در اصطلاح علم فقه عبارت است از: حمايت و حفاظت مسلمانان از کيان اسلام و سرزمين و قلمرو کشور اسلامي و حفظ امنيت و حراست از جان و مال و ناموس ملت در برابر تهاجم دشمنان خارجي و داخلي (لطفي مرزناکي، 1399، ص 10).
در بيانات امام خامنه‌اي تعريف مستقلي از «دفاع» نيامده، اما با در نظر گرفتن مواردي که ايشان اين مفهوم را به‌کار برده است، روشن مي‌شود «دفاع» در انديشه ايشان همان مفهوم گسترده‌اي است که در ديدگاه مشهور فقها آمده و عبارت است از: حمايت و حفظ مسلمان و جامعه اسلامي در مقابل تهاجم دشمن، که تهاجم ممکن است در ابعاد و اشکال گوناگون صورت گرفته باشد. به‌کارگيري کلمه «دفاع» در فرهنگ، گوياي گستردگي مفهوم دفاع است:
كسى از فرهنگ اسلامى و حيثيت و موجوديت اين ملت دفاع مى‌كند و در مقابل تهاجم دشمن مى‌ايستد كه دلش در هواى اسلام بتپد و اسلام و ايران را دوست بدارد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 21/5/1371).
ايشان دفاع را در همه‌جانبه مي‌دانند:
ازآنجاكه فعاليت نظام سلطه تنها در بعد سياسى نيست، بلكه توانسته است منطق فرهنگى خاص خود و شبكه‌ اقتصادى و تبليغاتى وابسته به خود را نيز به وجود آورد، دفاع در مقابل آن نيز بايد همه‌جانبه باشد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 14/6/1365).
1-4-1. ابعاد دفاع
«دفاع» داراي ابعاد روان‌شناختي، فرهنگي ـ اجتماعي، اقتصادي، شهروندي (غيرنظامي) و نظامي است.
ـ «دفاع روان‌شناختي» به تعهد روان‌شناختي شهروندان به ملت و اعتماد به آينده کشور و داشتن غرور، اشتياق و وطن‌دوستي که منجر به حفظ استقلال و ترسيم سرنوشت آنها مي‌شود، مي‌گويند.
ـ «دفاع اقتصادي» سازماندهي توانمندي‌هاي اقتصادي، از جمله تجارت و صنعت است، به شکلي که اقتصاد کشور در جنگ يا در معرض تهديد جنگ شکسته نشود.
ـ «دفاع شهروندي» (مدني) ايمني و نيازهاي اساسي مردم را در مواقع اضطراري تا حد ممکن تأمين مي‌کند. اين دفاع شامل آموزش براي به‌کارگيري نيروي مردمي در کارهاي نجات، تخليه، کمک‌هاي اوليه و کنترل آسيب است.
ـ «دفاع نظامي» در زمینه داشتن قدرت نظامي است که قادر به جلوگيري از تهاجم نظامي به کشور بشود (مهدويان و ترکاشوند، 1399).
در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، دفاع به‌خودي‌خود ثمربخش نيست و زماني به ثمر مي‌نشيند که به منظور نيل به هدف يا اهداف خاصي صورت پذيرد. انقلاب اسلامي که اهداف و آرمان‌هاي بلندي را در ابعاد گوناگون پی مي‌گیرد، در همه ابعاد، از جمله نظامي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي و ‌اجتماعي داراي بينش دفاعي است.
1-1-4-1. دفاع نظامي
مهم‌ترين و عمده‌ترين مؤلفه‌هاي بعد دفاع نظامي در انديشه امام خامنه‌اي، دفاع هوشمند با اقتدار، تشکيل نيروهاي مسلح ايثارگر و حافظان امنيت، فداکاري در دفاع براي والاترين ارزش‌هاي الهي، اقتدار دفاعي، دفاع از اسلام با وحدت و اقتدار، دفاع از منافع مشروع، دفاع و مقاومت با امکانات کم، دفاع از عزت و کرامت و هوشياري و آمادگي نيروهاي مسلح است.
2-1-4-1. دفاع سياسي
مهم‌ترين مؤلفه‌هاي منبعث از بينش فقهي و قرآني امام خامنه‌اي در دفاع سياسي را مي‌توان به حفظ نظام، احياي اقتدار و عزت مسلمانان، تشکيل حکومت اسلامي مبتني بر اصل «ولايت فقيه»، عدم سازش با ظالمان، و نهراسيدن از دشمن اشاره کرد.
3-1-4-1. دفاع اقتصادي
در جوامع کنوني که محور رشد و پيشرفت حرکت آنها حول مسائل اقتصادي و صنعتي دور مي‌زند، نقش اقتصاد در حفظ تعادل و پيشرفت جامعه امري است که از نظر انديشمندان و مديران جامعه بسيار مهم و حائز اهميت است. بنابراين، عمده‌ترين مؤلفه‌هاي بعد دفاع اقتصادي در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي «خودباوري اقتصادي»، «قطع سلطه بيگانگان»، «قطع وابستگي از خارج»، «نفي وابستگي و خودباختگي»، «تأمين امنيت مالي و عدالت اقتصادي» است (سلامي و يداللهي، 1396).
4-1-4-1. دفاع فرهنگي ـ اجتماعي
انقلاب اسلامي ايران بيش از آنکه انقلابي سياسي ـ اجتماعي باشد، انقلابي فرهنگي با رويکردي شيعي، مبتني بر ایجاد تحول در درون انسان‌هاست. ازاين‌رو بروز هر تحولي در انقلاب اسلامي، در گرو بروز تحول در فرهنگ عمومي مردم است. دشمنان جمهوري اسلامي ايران به همين سبب، «جنگ نرم» را که شامل جداسازي مردم از نظام، اختلاف در بين مردم و مسئولان و از بين بردن زيرساخت‌هاي انساني، مادي و معنوي نظام جمهوري اسلامي است، شروع کرده‌اند. راهکارهاي دشمنان به شکل‌هاي گوناگونی مانند نابساماني اقتصادي، ايجاد نارضايتي در جامعه، تأسيس سازمان‌هاي غيردولتي، جنگ رسانه‌اي، و عمليات رواني براي ضعيف نشان دادن دولت متبلور مي‌شود.
ازجمله مؤلفه‌هاي مهم در بعد دفاع فرهنگي بر مبناي انديشه دفاعي امام خامنه‌اي معرفي اسلام، «قطع وابستگي فرهنگي»، «تحول فرهنگي در جامعه»، «حضور مؤثر حوزة علميه و روحانيت»، «توجه به مراکز آموزشي و تبليغي»، «نظام تربيتي»، «توجه به جوانان و مشکلات آنان»، «حمايت از مبتکران و فناوران»، و «فراخوان جوانان به عرصه‌هاي علمي» است (مرادپيري، 1391).
بنا بر انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، دفاع در حوزة فرهنگي و اجتماعي از ضروريات زمان حاضر است:
از رفتار يک جامعه مي‌شود فهميد که آيا اين جامعه قادر به دفاع از هويت و حيثيت خود هست يا نه. جامعه‌اي که مردم آن به مسائل شخصي بيشتر اهميت بدهند تا مسائل کشور و مسائل جمعي، جامعه‌اي که در آن جوانان رو به فساد روند، جامعه‌اي که افراد مؤثر آن نسبت به مصالح انقلاب و کشور بي‌تفاوت و بي‌اعتنا شوند، جامعه‌اي که در آن اختلاف‌هاي سياسي و مذهبي و گروهي و صنفي و قومي اوج بگيرد و رشد کند، جامعه‌اي که زن و مرد آن به عشرت و زندگي مرفه و توأم با فساد گرايش پيدا کنند، بدانيد که اين جامعه قادر به دفاع از خود نيست. چنين جامعه‌اي از مصالح و شرف و حيثيت خود نمي‌تواند دفاع کند (بيانات رهبر معظم انقلاب، 5/7/1368).
2. جهاد تبيين در کلام امام خامنه‌اي
دقت در انديشه امام خامنه‌اي درخصوص مفهوم «جهاد» و انواع آن که پيش‌تر بيان گرديد، معلوم مي‌کند که «جهاد تبيين» در انديشه ايشان يعني: مبارزه، تلاش و تحرک در مقابل دشمن که اين مبارزه بر ضد دشمن، با ابزار بيان و قلم است.
يکي از انواع جهاد، «جهاد فکري» است. دشمن در جنگ نرم دو حرکت انجام مي‌دهد:
اول. زنجيره تواصي به حق و تواصي به صبر را قطع می‌کند.
دوم. به وسيله تبليغات فراوان، حقايق را وارونه نشان می‌دهد.
هر کس در مقابل اين حمله دشمن براي روشنگري فکر مردم تلاش کند، از انحراف جلوگيري نمايد و مانع سوء‌فهم شود، چون در مقابله با دشمن است، تلاشش «جهاد» ناميده مي‌شود (صلح ميرزايي، 1400، ص 33ـ34).
از اوايل انقلاب، يکي از اهداف مهم دشمن، تحريف حقايق و تاريخ بوده است. اگر يک وقت در داخل کشور حنجره يا قلم مزدوري پيدا مي‌شد که حقايق جنگ انقلاب و اسلام را تحريف مي‌کرد، مي‌ديديد که فريادهاي تشويق از اطراف دنيا بلند مي‌شد. امروز هم همين‌طور است. امروز هم اگر در داخل کشور کساني به خاطر خوش کردن دل استکبار و راضي کردن دشمنان اسلام و اين ملت و اين کشور، چيزي بگويند و بنويسند که در آن تحريف اسلام و تاريخ انقلاب و چهره‌هاي انقلاب باشد، مي‌بينيد که در دنيا از طرف دستگاه‌هاي تبليغاتي استکبار براي او هورا مي‌کشند و او را تشويق مي‌کنند. تبيينْ موضوع بسيار مهمي است. انسان‌ها تابع بينش و ديد خودشان هستند. اگر کسي بتواند حقايق را در چشم مردم تحريف کند، يعني: در واقع عمل و باور و اراده مردم را به سمت گمراهي کشانده است (بيانات رهبر معظم انقلاب، 14/3/1380).
در زمان کنوني با پيشرفت تکنولوژي و ارتباطات و هجمه‌هاي سنگين رسانه‌اي دشمن، ضرورت جهاد تبيين بيش از پيش نمايان است. امروزه دشمن از اينکه بتواند به نظام اسلامي ضربة اساسي وارد کند، نااميد است؛ چون مي‌داند در داخل به قدر کافي انگيزه ايمان و صدق و آمادگي وجود دارد. لذا نااميدند از اينکه بتوانند ضربة اساسي وارد کنند، اما نااميد نيستند از اينکه بتوانند نفوذ کنند. ابزارهاي نفوذ هم امروز زياد است. سعي دارند جوان ايراني را به شکلي بار بياورند که خودشان مي‌پسندند. اگر جوان ايراني به شکل آمريکاپسند و استکبارپسند رشد کرد، آمريکا ديگر براي پياده کردن نقشه‌هاي خود در ايران خرجي و هزينه‌اي نخواهد داشت. اين جوان خودش مثل نوکر بي‌جيره و مواجب براي آنها کار خواهد کرد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 3/3/1395).
تبيين آگاهي‌بخشي به سطوح گوناگون جامعه با هدف افزايش عمق فهم و دانايي فعال افراد است. منظور از «دانايي فعال» نوعي از آگاهي است که در مواجهه با جهان غبارآلود و پر از شبهه کنوني، کاربردي و راهگشا باشد و نه توده‌اي از گزاره‌هاي خنثا و منفعل انباشته شده در ذهن. جهاد تبيين با دادن اطلاعات مبنايي به مخاطبان موجب عمق‌بخشي به دانايي جامعه و بالا بردن سطح آگاهي شهروندان در رابطه با موضوعات مهم و مطرح می‌شود و در عمل يک سپر امنيتي در مقابل شبهه‌ها و اطلاعات ناقص ارائه‌شده از سوي فضاي ولنگار مجازي و رسانه‌هاي معاند ايجاد مي‌کند.
در زمان حاضر کشورها با گسترش رسانه‌هاي مهاجم روبه‌رو هستند؛ موضوعي که از آن به «جنگ نرم» تعبير مي‌شود؛ جنگي که توسط قدرت‌هاي استکباري با هزينه‌اي ناچيز طراحي شده است. ايران نيز يکي از کشورهايي است که از ابتدا انقلاب آماج اين حملات قرار گرفته است. همين بس که بيش از 250 شبکه ماهواره‌اي فارسي زبان با فعاليت 24 ساعته و صدها هزار حساب کاربري در فضاي مجازي عليه ايران تأسيس شده است. ازاين‌رو جهاد تبيين يکي از مقوله‌هاي پراهميت است (کوشکي، 1401).
1-2. روش‌ها و اشکال جهاد تبيين
يکي از مهم‌ترين عناصر در تبيين، اتخاذ بهترين و مناسب‌ترين راهکار در قبال مخاطب، شرايط، زمان و مکان است. شناخت استفهام‌هاى ذهني جامعه و تشخيص نيازهاي فکري براي تبيين در جهت دفع تبليغات کذب دشمن، از مهم‌ترين عناصر در انتخاب روش در جهاد تبيين است. رهبر معظم انقلاب در اين‌باره مي‌فرمايد:
عزيزان من! ازجمله چيزهايى كه در تبليغ بسيار مهم است اين است كه شما پاسخ استفهام‌هاى مخاطبان خود را بدهيد. اگر جوانى جلوی ما نشسته است و ده، بيست سؤال در ذهن اوست، ما هم يك سخنرانى يك‌ساعته براى او مى‌كنيم، درحالى‌كه هيچ‌يك از سؤالات او جواب داده نشده است، آيا به نظر شما اين سخنرانى موفق است‌؟ البته كه نه. ما بايد سؤال‌هاى ذهن او را كه احياناً بر زبان نمى‌آورد، يا نمى‌تواند به زبان بياورد، يا خودش متوجه نيست كه اين سؤال‌ها را بايد به زبان آورد، يا موقعيت مقتضى نيست، پاسخ دهيم (بيانات رهبر معظم انقلاب، 3/10/1376).
بنا بر انديشه امام خامنه‌اي، جهاد تبيين داراي اشکال و روش‌هاي گوناگوني است که مهم‌ترين آنها از ديدگاه ايشان عبارت است از:
1-1-2. اهتمام به تخاطب واقعي
امروزه با گستردگي استفاده از فضاي مجازي در ارتباط بين انسان‌‎ها و تحقق تبیین در فضاي مجازي، توجه به فضاي واقعي جامعه انساني کمتر شده است و گاهي اهميت آن مدنظر قرار نمي‌گيرد. استفاده از ابزارهاي رسانه‌اي نبايد سبب شود تا توجه به تخاطب واقعي بين انسان‌ها در عرصه جهاد تبيين کم‌رنگ گرديده یا ناديده گرفته شود. امام خامنه‌اي در اين‌باره مي‌فرمايد:
فضاى مجازى چيز خوبى است؛ فرصتى است، اما كافى نيست. بعضى‌ها چسبيده‌اند به فضاى مجازى ـ توئيتر و مانند اينها ـ براى اينكه پيام‌هايشان را برسانند. اين فايده ندارد؛ تخاطب واقعى لازم است، ميزگرد لازم است، سخنرانى لازم است، نشريه لازم است، بحث‌هاى دونفره و سه‌نفره لازم است، جلسات تحليل لازم است. اين‌جور با مخاطبين‌تان بنشينيد، و مانند اين كارها (بيانات رهبر معظم انقلاب، 17/3/1396).
2-1-2. استفاده از راه‌هاي غيرمستقيم
يکي ديگر از روش‌هاي مدنظر در جهاد تبيين، استفاده از راه‌هاي تبييني غيرمستقيم است. امام خامنه‌اي در سخنان خود در ديدار مديران صدا و سيما، با در نظر گرفتن اين روش مي‌فرمايد:
گاهى در فيلم‌ها، نقش‌هاى استطرادى يا حاشيه‌اى تأثيرات خيلى زيادى مى‌بخشد و مثلاً در يك مجموعة تلويزيونى، يك زنِ داراى شخصيت جذاب و مثبت، حجاب خود را رعايت مى‌كند و مراقب حجاب خود است. اين يك نقش فرعى و حاشيه‌اى است؛ اما خيلى تأثير مى‌گذارد. يا يك شخصيت جذاب در فيلم در جاى حساسى مى‌رود نمازش را بخواند (بيانات رهبر معظم انقلاب، 15/11/1381).
3-1-2. تشکيل اجتماعات
يكى ديگر از كارهايي که لازم است در جهاد تبيين مدنظر قرار گيرد «تشكيل جلسات فكرى ميان جامعه نخبگان، اعم از دانشگاهي و حوزوي» است. در انديشه امام خامنه‌اي، ترويج فرهنگ تفکر و گسترش فکر صحيح مي‌تواند سبب شكوفايى و نوآوري در علم و فناوري شود (بيانات رهبر معظم انقلاب، 7/7/1387).
4-1-2. حلقه‌هاي معرفتي
«تشکيل حلقه‌هاي معرفتي در مساجد و تمرکز ويژه بر مراکز اجتماع مردمي براي تبيين انديشه‌هاي اسلامي» از ديگر روش‌هاي جهاد تبيين است که بايد به آن اهتمام داشت. امام خامنه‌اي در مقايسه زمان کنوني با قبل از انقلاب اسلامي و نقد ارتباط ائمه جماعت مساجد در گذشته، مي‌فرمايد:
اينكه بين دو نماز يا بعد از نماز، امام جماعت بايستد يا برود روى منبر با مردم حرف بزند يا اينكه ـ مثلاً، فرض كنيد ـ تخته‌سياه در مسجد ببرند، حديث بنويسند، براى مردم تبيين بكنند، يا بنشينند با جوان‌هاى مسجد حلقة معرفتى تشكيل بدهند، تبيين كنند، سؤالاتشان را بشنوند، اين كارها حالا آن‌طور كه انسان احساس مي‌كند از گزارش‌ها و از حرف‌ها رايج است، آن زمان رايج نبود. آن زمان ائمة جماعت عمدتاً به اين اكتفا مي‌كردند كه بروند نماز را بخوانند و از مسجد بيرون بيايند (بيانات رهبر معظم انقلاب، 31/5/1395).
5-1-2. استفاده از محصولات چندرسانه‌اي و مجازي
بنا بر ديدگاه امام خامنه‌اي، هنر بهترين وسيله براى انعكاس مفاهيم و مسائل ديني است. بايد هنر را با معيارهاى اسلامى ياد گرفت و آن را به كار برد تا بتوان مفاهيم و ارزش‌هاى الهى و اسلامى را براي مردم تبيين کرد. ايشان از اينکه دشمنان اسلام و ايران از هنر سوء‌استفاده مى‌كنند و از ابزار شعر، نقاشى، داستان، فيلم، نمايش و دیگر شعبه‌هاى هنر برای كوبيدن فضيلت، از بين بردن حقايق و فضايل معنوى و اسلامى، و سوق دادن به ماديگرى و عيش و عشرت مادى سوءاستفاده مى‌كنند، ابراز تأسف مي‎نمايند و معتقدند: بايد از ابزار هنر بهترين استفاده را در نشان دادن ارزش‌هاى اسلامى کرد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 1/8/1370).
3. مقايسه مفهومي «جهاد تبيين» و «دفاع»
همان‌گونه که گفته شد، «جهاد» در انديشه مشهور فقها، نوعی مبارزه مسلحانه با ابزار خاص جنگي ميان مسلمان و غيرمسلمان و نوعي صف‌آرايى در مقابل دشمن و رفتن به ميدان جنگ است. درواقع، مفهوم اين واژه در انديشه مشهور فقها دو قيد دارد: اول اينکه مبارزه با ابزار جنگي باشد؛ و دوم آنکه در مقابل دشمن باشد.
از سوی ديگر «دفاع» در اصطلاح فقها نيز دفاع خاصي است که در شريعت اسلام، موضوع براي احکام خاصی قرار گرفته است. دفاع در اين اصطلاح، بر دو قسم است:
قسم اول دفاع از بيضة‌ اسلام در مقابل تجاوز و هجوم دشمن به يک کشور اسلامي است.
قسم دوم دفاع شخص از جان و مال و ناموس خود در زمان تهاجم دشمن است.
بنابراين، دفاع در اصطلاح فقها نيز دو قيد دارد:
اول اينکه کشور يا شخصي آماج تهاجم قرار گيرد.
دوم آنکه اين تهاجم از سوي دشمن باشد.
از بررسي تعريف «جهاد» و «دفاع» در اصطلاح مشهور فقها و مقايسه مفهومي اين دو واژه، استنتاج مي‌شود که «جهاد» و «دفاع» در انديشه مشهور، دو مفهوم متمايز هستند. «جهاد» مبارزه و حمله مسلحانه به دشمن است؛ اما «دفاع» حفظ حريم يک مسلمان يا يک کشور اسلامي از تهاجم دشمن است.
از سوي ديگر، تطور در فرمايش‌های امام خامنه‌اي و بيان مفهوم «جهاد» و «دفاع» در انديشه ايشان، تمايز مفهومي اين دو واژه را منتفي مي‌کند. «جهاد» در انديشه ایشان تنها به معناي «حمله مسلحانه به دشمن» نيست، بلکه مفهوم گسترده‌ای دارد و هرگونه تلاش در راه پيشبرد هدف که در مقابل دشمن باشد، «جهاد» است که ممکن است با افعال و ابزار گوناگون بروز نمايد. درواقع، جهاد دو قيد دارد: کوششی که با سختي همراه است؛ و مقابله با دشمن، حتي اگر مسلحانه نباشد.
«دفاع» در انديشه امام خامنه‌اي نيز داراي مفهومی گسترده است: در مقابل دشمن ‌باشد، خواه در مقابل هجمه صورت گرفته باشد يا امکان هجمه وجود داشته باشد. در نتيجه، مقوّم مفهوم دو واژه «جهاد» و «دفاع» در انديشه امام خامنه‌اي، «تقابل با دشمن» است که در هر زمان و هر شرايطي، مي‌تواند بروز متفاوتی داشته باشد. همچنين هر دو مفهوم «جهاد» و «دفاع» داراي انواع و ابعاد گوناگونی است که پيش‌تر بيان گرديد.
برخلاف ديدگاه مشهور در تعريف «جهاد» به مفهوم مقيد به حمله مسلحانه، امام خامنه‌اي در بيانات متعدد و با عبارات گوناگون، سعي در ارائه گسترده مفهومي جهاد نموده‌ است. گاه جهاد را در مفهوم گسترده آن تعريف مي‌نمايد؛ گاه تأکيد مي‌کند جهاد تنها يک حرکت مسلحانه نيست؛ و گاه انواع و ابعاد جهاد را بيان مي‌دارد:
ما در اول كتاب «جهاد» عرض كرديم كه معيارِ جهاد، شمشير و ميدان جنگ نيست. معيار جهاد همان چيزى است كه امروز در زبان فارسى ما، در كلمه «مبارزه» وجود دارد: فلانى آدم مبارزى است، فلانى آدم مبارزى نيست؛ نويسندة مبارز، نويسندة غيرمبارز؛ عالِم مبارز، عالِم غيرمبارز؛ دانشجوى مبارز و طلبة مبارز، دانشجوى غيرمبارز و طلبة غيرمبارز؛ جامعة مبارز و جامعة غيرمبارز. پس «جهاد» يعنى: مبارزه (بيانات رهبر معظم انقلاب، 20/6/1373).
[امروز] جنگ نظامى مطرح نيست، امروز براى كشور ما جنگ نظامى سنتى و متعارف احتمال بسيار بسيار ضعيفى است، لكن جهاد باقى است؛ جهاد يك چيز ديگر است. «جهاد» فقط به‌معناى قتال نيست، فقط به‌معناى جنگ نظامى نيست؛ جهاد يك معناى بسيار وسيع‌ترى دارد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 3/3/1395).
«جهاد» هم فقط به معناى حضور در ميدان جنگ نيست؛ زيرا هرگونه تلاش در مقابله با دشمن، مى‌تواند جهاد تلقى شود (بيانات رهبر معظم انقلاب، 20/3/1375).
بسيج عرصة جهاد است، نه قتال. قتال يك گوشه‌اى از جهاد است. «جهاد» يعنى: حضور در ميدان با مجاهدت، با تلاش، با هدف و با ايمان؛ اين مى‌شود جهاد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 20/4/1389).
خوشبختانه ملت ما با فرهنگ مجاهدت آشناست. ما از مجاهدت، بيگانه نيستيم. ملت ما در ميدان‌هاى جهاد؛ هم جهاد نظامى در دوران هشت سال دفاع مقدس، هم جهاد سياسى در طول اين مدت، هم جهاد اقتصادى و علمى، يك ملتِ امتحان‌داده است. ما آشنا هستيم با جهاد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 8/1/1390).
اين جهاد هميشه بر دوش ما هست؛ جهاد علمى، جهاد عملى، جهاد در دوران جنگ، جهاد در دوران صلح، جهاد با نفس، جهاد با دشمن بيرونى، جهاد با مال، جهاد با جان، جهاد با زبان. اينها درس است. كارى كه مى‌كنيد براى اعتلای دين يا اعتلای امت اسلامى، جهاد است (بيانات رهبر معظم انقلاب، 17/5/1385).
با ملاحظه بيانات گوناگون امام خامنه‌اي روشن شد که «جهاد» مفهوم گسترده‌ای دارد و شامل هر نوع فعاليت و تلاش در مقابله با دشمن و در هر زمينه‌اي است. يکي از اقسام اين جهاد گسترده «جهاد تبيين» است که پيش‌تر ديدگاه ايشان در رابطه با این مفهوم به‌مثابه نوعي تلاش و فعاليت در مقابل دشمن تحليل شد.
از سوي ديگر در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي هر فعاليتي در جهت حفظ و حمايت از اسلام و مسلمانان در مقابل هجمه دشمن، دفاع است. بنابراين، جهاد تبيين همان‌گونه که نوعي تلاش در مقابله با دشمن است، حفظ و حمايت از کيان اسلام و مسلمانان نيز هست و درواقع، نوعي دفاع است. به ‌عبارت ديگر، تلاش در مقابل دشمن (جهاد در مفهوم گسترده) گاه ممکن است همراه با حمله مسلحانه باشد که همان مفهوم «جهاد» در ديدگاه مشهور فقهاست. گاهي نيز ممکن است در قالب دفاع و حمايت از کيان اسلام و مسلمانان در مقابل هجمه دشمن باشد.
براساس ديدگاه امام خامنه‌اي، «جهاد عام»، يعني تلاش در مقابل دشمن مي‌تواند با ابزارهای گوناگون، از جمله «بيان» محقق شود. در نتيجه، «جهاد تبيين» چون تلاش در مقابل دشمن است، نوعي جهاد است. اما از سوي ديگر، چون راهکاري براي حفظ اسلام در مقابل هجمه دشمن است، نوعي دفاع به‌شمار می‌آید. امام خامنه‌اي در بيانات متعدد و با عبارات گوناگون که پيش‌تر به آنها اشاره شد، سعي در ارائه گستردگي مفهومي «جهاد» و «دفاع» و عدم تمايز اين دو واژه نموده ‌است.
از مقايسه مفهوم دو واژه «جهاد» و «دفاع» در انديشه امام خامنه‌اي سه نکته ذیل به دست می‌آید:
1. اطلاق «جهاد» بر «تبيين» تنها براساس مفهوم گسترده جهاد در انديشه امام خامنه‌اي صحيح است؛ اما ارائه مفهوم مقيد از «جهاد» (حمله مسلحانه با ابزار جنگي به دشمن) در ديدگاه مشهور فقها، اطلاق «جهاد» براي «تبيين» را که برخوردار از ابزار جنگي نيست، بي‌معنا مي‎‏نمايد.
2. بنا بر انديشه امام خامنه‌اي، هر دو واژه «جهاد» و «دفاع» مفهوم وسيعی دارد که هر کدام دارای انواع و ابعاد گوناگونی است.
3. بنا بر انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، «جهاد تبيين» نوعي از کاربرد دو واژه «دفاع» و «جهاد» است؛ يعني آنجا که تبيين براي حفظ کيان اسلام با ابزار بيان حقايق و وقايع به صورت صحيح در مقابله با هجمه‌هاي دشمن در تحريف آنهاست، نوعي «دفاع» به‌شمار می‌آید، و چون تلاشي در مقابل دشمن است، «جهاد» ناميده مي‌شود.
4. مقايسه ابعاد جهاد تبيين و دفاع
«جهاد» در مفهوم مقيد آن که حمله مسلحانه با ابزار خاص جنگي به دشمن است، منحصر به ابعاد نظامي است که انديشه مشهور فقها بر آن است. اما «جهاد» در مفهوم گسترده آن که امام خامنه‌اي بيان نموده و يکي از انواع آن را «جهاد با زبان» معرفي کرده‌، ابعاد متعددی دارد و شامل تمام ابعاد نظامي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي مي‌شود (بيانات رهبر معظم انقلاب، 17/5/1385).
اين گستردگي مفهومي واژه «جهاد» به‌گونه‌اي است که ايشان در سال‌هاي اخير، «جهاد تبيين» را در سخنان خود بارها به‌کار برده و بر تحقق اين جهاد توسط اقشار گوناگون نخبگان تأکيد ‌نموده است (بيانات رهبر معظم انقلاب، 3/11/1400؛ همو، 19/11/1400؛ همو، 19/12/1400؛ همو، 4/3/1401؛ همو، 5/5/1401).
امام خامنه‌اي ويژگي بارز حضرت زينب را راه‌اندازي «جهاد تبيين» بعد از واقعه کربلا برمي‌شمارد (بيانات رهبر معظم انقلاب، 5/7/1400؛ همو، 21/9/1400).
در تعريف «جهاد» از نگاه امام خامنه‎اي معلوم گرديد که هرگونه تلاش و حرکت در مقابل دشمن جهاد است. بنابراين توسعه مفهومي در تعريف واژه «جهاد» به «جهاد تبيين» که تلاش براي تبيين ارزش‌هاي ديني در مقابل تحريف دشمن است، يکي از اقسام جهاد است.
پيش‌تر معلوم گرديد که حفظ و حمايت از کيان اسلام و مسلمانان در مقابل هرگونه هجمه دشمن، مفهوم «دفاع» در نظر مشهور و ديدگاه امام خامنه‌اي است. اين مفهوم گسترده از واژه «دفاع» منحصر به دفاع در مقابل تهاجم نظامي نيست، بلکه دفاع در مقابل هر‌گونه هجمه دشمن است. به يقين، گستردگي مفهوم «دفاع» شامل دفع هرگونه هجمه دشمن در ابعاد گوناگون نظامي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي است.
مقايسه مفهوم «جهاد تبيين» و مفهوم «دفاع» در انديشه امام خامنه‌اي که هر دو گستردگي مفهومي دارند، مشخص مي‎کند اصطلاح «جهاد تبیین» که در سال‌‎هاي اخير در کلام ايشان بارها به‌کار برده شده و به‌مثابه وظيفه نخبگان جامعه مطرح گرديده، چون تلاشي در مقابل دشمن است، جهاد است؛ همان‌گونه که چون راهي براي حفظ اسلام و مسلمانان از هجمه دشمن است، دفاع به‌شمار می‌آید. به‌عبارت ديگر، تبيين ارزش‌هاي اسلامي از يک سو جنبه جهادي و تقابلي با دشمن دارد و به همين سبب ايشان دستور به جهاد داده ‌است. از سوي ديگر جنبه دفاعي دارد و روشي است براي حفظ اسلام و مسلمانان از تهاجم دشمن به باورها و اعتقادات ديني.
در نهايت، همان‌گونه که انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، ابعاد گسترده‌ای دارد و شامل تمام ابعاد نظامي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي است، جهاد تبيين براي بيان دقيق و صحيح همه ارزش‌هاي اسلامي، بايد در ابعاد گوناگون به منظور دفع هجمه دشمن به باورها و اعتقادات مردم انجام شود. به يقين، جهاد تبيين که تکليفي بر صاحبان قلم و منبر و خطابه است، با ابزار قلم و زبان، هجمه دشمن در تحريف ارزش‌هاي اسلامي و حوادث و حقايق را دفع خواهد نمود.
نتيجه‌گيري
در سال‌هاي اخير، امام خامنه‌اي واژه «جهاد تبيين» را از عموم جامعه و به‌ویژه نخبگان مطالبه نموده ‌است. «جهاد» در انديشه مشهور فقها، منحصر در حمله مسلحانه به دشمن است و مفهومی متمايز از «دفاع» دارد. بنا بر انديشه مشهور، اطلاق مفهوم «جهاد» بر «تبيين» بي‌معنا به نظر مي‌رسد. تحليل ديدگاه امام خامنه‌اي نسبت به مفهوم «جهاد» نشان مي‌دهد در انديشه ايشان، «جهاد» مفهوم گسترده‌ای دارد و هرگونه تلاش در مقابله با دشمن است. ايشان با بهره‌گيري از اين مفهوم ديني گسترده، «جهاد تبيين» را مصداقي از جهاد اعلام نموده‌ است.
دفاع در انديشه مشهور فقها و امام خامنه‌اي به معناي حفظ کيان اسلام و مسلمانان از تهاجم دشمن است که شامل ابعاد گوناگون دفع تهاجم نظامي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي می‌شود. «جهاد تبيين» که بيان حقايق و وقايع به صورت صحيح در مقابله با هجمه‌هاي دشمن در تحريف آنهاست، يکي از ابعاد حفظ و حمايت از جامعه اسلامي است. بنابراين، جهاد تبيين در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي، يکي از ابعاد مفهوم گسترده دفاع به‌شمار می‌آید.
به ديگر سخن، مقوّم اصلي مفهوم جهاد (يعني در مقابل دشمن بودن) و مقوّم اصلي مفهوم دفاع (يعني دفع هجمه دشمن)، هر دو در مفهوم «جهاد تبيين» وجود دارد. جهاد تبيين ازآن‌روکه تلاشي است در مقابل دشمن، «جهاد» ناميده مي‌شود و ازآن‌روکه براي دفع هجمه‌هاي ايجادشده دشمن براي تحريف حقايق است، دفاع است. همچنين به‌تبع گستردگي ابعاد دفاع، جهاد تبيين نيز گسترده بوده و تفاوت آن با ساير ابعاد دفاع، ابزار و روش دفاعي آن است که دفاع با قلم و زبان است.
بر اين ‌اساس، گستره جهاد تبيين در انديشه دفاعي امام خامنه‌اي معلوم گرديد. اما جاي اين سؤال باقي است که گستره جهاد تبيين در انديشه مشهور فقها چگونه است؟ آيا فقط با جنبه دفاعي تناسب دارد و روشي براي حفظ عقيده و تفکر مردم جامعه اسلامي است که متناسب با مفهوم دفاع در انديشه مشهور فقها باشد؟ يا مي‌توان جنبه تهاجمي براي آن در نظر گرفت که در حمله مسلحانه، علیه قلم و زبان در حمله به افکار و عقايد دشمنان مورد استفاده قرار می‌گيرد؟
پيشنهاد مي‌شود انديشمندان و صاحبان فکر و قلم در پژوهشي مستقل، ماهيت و قلمرو جهاد تبيين در ديدگاه مشهور فقها در تعريف «جهاد» را بررسي و تحليل کنند.