معرفت سیاسی

Ma'rifat-i Syasi    Vol.5. No.1, Spring & Summer 2013
 
مقدمه
«دارالاسلام» يكي از مفاهيم اساسي فقه سياسي است كه احكام و مسائل خاصي دارد. يكي از مسائل عمده آن، «وجوب حفظ دارالاسلام» است كه به مثابه قاعده فقهي درآمده است. فقهاي شيعه، حفظ و حراست و دفاع از سرزمين اسلامي در برابر تهاجم كفار را امري واجب و ضروري مي‌دانند. مرحوم صاحب عروه، يكي از فقهاي بنام حوزه علميه نجف است كه در انديشه و عمل، به اين مسئله اهتمام ورزيده و توصيه‌هاي خاصي پيرامون آن در قالب بيانيه و سخنراني داشته و فتاواي زيادي از ايشان در اين زمينه در اين زمينه بر جاي مانده است. سيدمحمدكاظم يزدي، همواره بر مسائل سياسي اجتماعي دارالاسلام تأكيد مي‌كرد. ايشان در حمله متفقين به عثماني، با همه توان وارد ميدان شد و ضمن توصيه و صدور بيانيه‌هاي مختلف، از جامعه عشاير عراق خواست تا تمام ظرفيت‌ها و قواي خود را در دفاع از عثماني به‌كار گيرند. مرحوم صاحب عروه، به‌عنوان زعيم بزرگ شيعه در همه اين وقايع، با آنكه نظام سياسي خلافت بر آن قلمرو حكومت مي‌كرد، علاوه بر حمايت معنوي اقدامات زيادي نيز متناسب با آن انجام داد. اين نوشتار، به‌دنبال پاسخ به اين سؤال است كه ديدگاه صاحب عروه دربارة مسئله حفظ دارالاسلام چيست؟ و رفتار سياسي ايشان در قبال مسائل دارالاسلام چه بوده است؟
در پاسخ به اين پرسش، تلاش خواهد شد با استفاده از روش فقهي ديدگاه سيدمحمدكاظم يزدي دربارة قاعده «وجوب حفظ دارالاسلام» تبيين شود و رفتار سياسي ايشان، در برابر حمله متفقين به دارالاسلام، يعني بخش‌هايي از قلمرو عثماني و ايران نيز بررسي گردد.
زندگي و زمانه
سيدمحمدكاظم طباطبايي‌يزدي، معروف به «سيد» و «صاحب عروه»، منسوب به خاندان امام حسن مجتبي در سال 1247ق، در روستاي كسنويه واقع در حومه يزد به دنيا آمد و در شب بيست‌وهفتم و يا هشتم ماه رجب 1327ق، وفات و در صحن مقدس مرتضوي دفن گرديد (طباطبايي، 1415ق، ص1 و 3). سيدمحمد در دوسالگي پدر كشاورز خود را از دست داد و تحت سرپرستي عموها و عموزادگانش قرار گرفت. دروس مقدماتي و سطح را در يزد فراگرفت، سپس براي ادامه تحصيل راهي شهرهاي مشهد و اصفهان شد. به نقل برخي، صاحب عروه «دروس نهايي فقه، اصول و فلسفه را همراه علوم هيئت و رياضيات، در مشهد» (منذر، 1389، ص27) فرا گرفت. پس از آن، حدود سال 1265ق راهي اصفهان، كه داراي حوزه علميه‌اي مهم و معتبر بود، شد. پس از چند سالي براي تحصيل مراتب عاليه دانش و استفاده از محضر بزرگاني چون شيخ انصاري عازم نجف گرديد. اما متأسفانه در كرند كرمانشاه خبر درگذشت شيخ انصاري را شنيد. سيد در نجف اشرف، در حلقه درس بزرگاني چون حاج شيخ مهدي آل كاشف الغطاء و ميرزاي شيرازي كسب فيض كرد. ازاين‌رو، ايشان توانست جامعيت علمي كسب نمايد، به‌طوري كه به‌جز در فقه و اصول، كه متبحر بود و از علماي طراز اول زمان خود به شمار مي‌آمد، با علوم ديگر نظير هيئت و رياضيات و فلسفه آشنايي كامل داشت. تحصيل در علوم هيئت و نجوم را كه در مشهد مقدس آغاز كرده بود، رها نكرد. در نجف نيز به تحصيل هيئت و رياضيات از استاد سيديحيي موسوي يزدي شاگرد برجسته خود ادامه داد (مدرسي، 1388، ص689). همچنين سيد در ادبيات، زبان عربي و فارسي صاحب نظر بود و به هر دو زبان شعر مي‌سرود (طباطبايي، 1415ق، ص1). از اين شخصيت گرانقدر، نزديك به چهل اثر علمي، اعم از كتاب، رساله و حاشيه بر جاي مانده كه مهمترين آنها حاشيه مكاسب، كتاب التعادل و التراجيح، رسالة في اجتماع الأمر و النهى، رسالة في الظن المتعلق بإعداد الصلاة و كيفية الاحتياط، رسالة في منجزات المريض، رساله سؤال و جواب (مدرسي، 1388، ص714) و از همه مهمتر، كتاب العروة الوثقي مي‌باشد (طباطبايي، 1415ق، ص2-3).
صاحب عروه، پس از وفات مرحوم ميرزاي شيرازي در سال 1312ق، به‌عنوان يكي از مراجع تقليد زمان خود مطرح شد، به گونه‌اي كه كسروي، كه از طرفداران سرسخت مشروطه و دشمن روحانيت و طبيعتاً از مخالفان مرحوم صاحب عروه، به دليل موضع منفي ايشان در قبال مشروطه بود، در اين باره مي‌نويسد: «چنانكه نوشته‌ايم سيديزدي در رده آخوند خراساني و حاج شيخ مازندراني شمرده مي‌شد و گروهي انبوه از ايرانيان، از مقلدان او مي‌بودند» (كسروي، 1369، ص496). سخناني كه دربارة مرجعيت صاحب عروه مطرح شد، همگي مربوط به زماني است كه ميرزاي شيرازي به تازگي از دنيا رفته بود و مرحوم آخوند خراساني هنوز زنده بود. پس از درگذشت آخوند خراساني در سال 1329ق، مرجعيت علي‌الاطلاق به ايشان واگذار گرديد (منذر، 1389، ص206). مرجعيت عامه و علي‌الاطلاق مرحوم سيدكاظم يزدي، موجب نفوذ بيش از حد ايشان در جهان اسلام شد و دولت‌هاي ايران و عثماني و ساير سرزمين‌هاي اسلامي و حتي انگليسي‌ها در دوران اشغال عراق، احترام زيادي براي ايشان قائل بودند (ر.ك: منذر، همان، ص211-212). البته حرمت گذاشتن به سيد از سوي حكام اسلامي و انگليسي عمدتاً ناشي از ترسي بود كه از نفوذ، اقتدار، آگاهي و آراء سياسي ايشان داشتند. مرحوم صاحب عروه، از معدود مراجعي بود كه به مخالفت با مشروطه پرداخت و كتابي در اين زمينه به نگارش درآورد. اين امر موجب كينه و عداوت طرفداران مشروطه از ايشان شد، تا جايي كه درب منزل ايشان تجمع كردند تا ايشان را به قتل برسانند، اما با تلاش و مراقبت مقلدان و طرفداران ايشان در عراق، اين خطر رفع شد (به نقل از: طباطبايي، 1415ق، ص3) سيد در عصري زندگي كرد و زعامت مرجعيت شيعه را عهده‌دار شد كه حوادث مهمي در جهان و به‌ويژه جهان اسلام و از جمله ايران در حال اتفاق بود. شكل‌گيري مشروطيت در ايران، به زعامت و رهبري روحانيت، همچنين آغاز جنگ جهاني اول و به‌دنبال آن اشغال عراق، و فروپاشي عثماني از جمله مهم‌ترين رويدادهايي بود كه در اين دوره به وقوع پيوست. مرحوم صاحب عروه، نقش مهمي در جنبش شيعيان عراق عليه سلطه انگليس ايفا كرد. در برخي منابع حدود پنجاه سند در اين باره به ثبت رسيده است (ر.ك: نامدار، 1377، ص62ـ123).
مفهوم دارالاسلام
واژه «دار» در لغت به معناي محل، مسكن، مكان سكونت، شهر، قبيله و كشور آمده است (تاج العروس، ج3، ص 212 (نرم‌افزار الشامله). بنابراين، «دارالاسلام» در لغت به معناي سرزمين يا شهر و كشوري است كه محل اجتماع مسلمانان و يا مكاني است كه قبيله‌اي كه به اسلام اعتقاد دارند، در آن سكونت دارند. اما در اصطلاح، تعاريف متفاوتي از سوي فقها براي «دارالاسلام» ارائه شده كه هر يك، ملاك خاصي را در تعريف آن معتبر دانسته‌اند. براي نمونه، شهيد اول، ملاك اجراي احكام اسلامي را در تعريف دارالاسلام دخيل دانسته‌، گرچه كفاري كه در عهد با مسلمانان هستند نيز در آن منطقه زندگي كنند: «المراد بدار الاسلام ما ينفذ فيها حكم الاسلام فلايكون بها كافرا الا معاهدا» (شهيد اول، 1417ق، ج3، ص78). جامع المقاصد، دارالاسلام را شامل دو بخش دانسته است: سرزمين‌هايي كه خود مسلمانان آن را به‌وجود آورده‌اند. مثل بغداد و بخش ديگر، مناطقي است كه به‌دست مسلمانان فتح شده است (حسينى‌‌عاملى، 1419ق، ص589). علّامه حلي نيز تقسيم‌بندي مشابهي از دارالاسلام ارائه داده است )سيوري حلي، 1404ق، ج4، ص107). برخي ديگر در تعريف دارالاسلام گفته‌اند: دارالاسلام به سرزمينى گفته مي‌شود كه احكام اسلام در آن منطقه نافذ و جاري است. برخى قدما براى دارالاسلام سه مصداق ذكر كرده‌اند: شهري كه در اسلام بنا شده و مشركان به آن راه نيافته‌اند. مانند بغداد و بصره؛ شهري كه به كافران تعلّق داشته است، اما مسلمانان آن را به تصرف خود درآورده‌اند. و شهرى كه از‌ آنِ مسلمانان بوده، اما به سيطره كفار درآمده است. برخى ديگر، دارالاسلام را تنها به دو مورد اوّل اختصاص داده‌اند. بنابر تعريف و تقسيم ياد شده، دارالاسلام سرزمينى خواهد بود كه تحت تصرف مسلمانان و احكام اسلام در آن جارى باشد، هرچند مسلمانان در آنجا زندگى نكنند (هاشمي شاهرودي، 1426ق، ج3، ص569).
برخي از محققان مجموع نظريات مطروح در اين باره را به هفت نظريه تقسيم كرده‌اند (ر.ك: عميدزنجاني، 1367). ولي آنچه در اين بحث مسلم است، هريك از ملاكات فوق را در تعريف خود اخذ نماييم، دست‌كم آن تعريف شامل مصداق مورد بحث ما، كه مرحوم صاحب عروه در آن فعاليت سياسي داشته‌اند، يعني سرزمين امپراطوري عثماني و ايالات تحت قلمرو آن همچون شامات و عراق و... مي‌شود. دست‌كم قدر متيقن آن اين سرزمين مي‌باشد. بنابراين، احكام فقهي، حقوقي، سياسي و... از جمله وجوب دفاع و حفظ حدود و ثغور آن از هجوم كفار، را بررسي مي‌كنيم.
قاعده حفظ نظام و حكومت آن بر ساير احكام 
از منظر صاحب جواهر و بسياري از فقهاي شيعه، قاعده حفظ نظام بر ساير احكام و مسائل حكومت دارد و به هنگام تعارض ميان آنها، اين قاعده تقدم دارد. براي نمونه، ديدگاه صاحب عروه در يكي از مسائل مبتلي‌به مورد بررسي قرار مي‌گيرد. فقهاي شيعه ولايت حاكم جائر را غيرمشروع مي‌دانند. به تبع آن، همكاري با او و نيز تصرفات وي را در اموال مسلمانان نامشروع دانسته‌اند. مرحوم صاحب عروه، به همين ديدگاه اعتقاد دارد. به همين دليل، در بحث اراضي خراجيه و مفتوح‌العنوه، كه ملك همه مسلمانان است، پس از بررسي اقوال هشت‌گانه فقها، كه همگي اتفاق نظر دارند، اذن تصرف و اداره آن اولاً و بالذات از آن امام و حاكم عادل است. ايشان بر اين باورند كه در تصرف اين‌گونه اراضي، گرفتن اجازه از حاكم شرع واجب مي‌باشد. در صورت مبسوط‌اليد نبودن حاكم شرعي، مسلمانان مي‌توانند خود تصرف نمايند. در اين مسئله، برخلاف برخي از فقهاي معاصر خود، اذن تصرف را منحصر در حاكم شرعي دانسته و اذن حاكم جائر را لازم ندانسته‌اند. البته ايشان، در ادامه مي‌افزايد: در صورتي كه تصرف بدون اجازه حاكم جائر امكان‌پذير نباشد، استيذان از وي جايز است (ر.ك: طباطبايى، 1410ق، ج1، ص46ـ47). همچنين ايشان همكاري با حاكم جائر را حرام دانسته و در بحث مسافرت، سفري را كه با امر و در معيت چنين حاكمي، در فرض عدم دفع ظلم و عدم اجبار و اكراه، بلكه با قصد همكاري با او را از مصاديق سفر معصيت برشمرده و نماز در چنين سفري را تمام مي‌داند (ر.ك: همان، ج2، ص121). از مفاد سؤالي كه از ايشان دربارة خدمت به امراء حاكم جائر شده است، اين مطلب استفاده مي‌شود كه اين شخصيت علمي همچون مشهور فقهاي شيعه، همكاري با حاكم جائر حرام بوده و از مصاديق اعانه بر اثم و اعوان ظلمه به شمار مي‌رود و اموالي كه از اين راه به‌دست مي‌آيد، حرام مي‌باشد (طباطبايي، 1415ق، ص327-328). همچنين فقهاي شيعه، جهاد كردن در ركاب حاكماني كه مشروعيت سياسي ندارند را صحيح نمي‌دانند و كسي كه در جبهه آنها جهاد كند و به مصيبتي گرفتار آيد، اجري ندارد. مرحوم شيخ طوسي در اين باره مي‌فرمايد: «جهاد كردن به رهبري امامان جائر، يا بدون امام خطايي است كه فرد مرتكب شونده آن گناهكار است و در صورت ارتكاب، اجري براي او نيست» (طوسى، 1387ق، ج2، ص7). ابن حمزه طوسي نيز به اين مسئله اشاره كرده، مي‌گويد: «جهاد كردن بدون دستور امام و همچنين جهاد كردن به دستور حكام جائر و در ركاب آنها جايز نيست» (طوسي، بي‌تا، ص200). دليل اين مسئله، روايات مستفيضه يا متواتره‌اي است كه در اين باره وجود دارد. بشيرالدهان از امام صادق نقل مي‌كند: «جنگ در ركاب امام غير مفترض‌الطاعه نظير مردار، گوشت و خون خوك حرام است» (كلينى، 1365، ج5، ص23؛ طوسى، 1365، ج6، ص134). دسته‌اي ديگر از روايات، جنگ را جز در ركاب امام جائر جايز ندانسته است. «هيچ جنگي مشروعيت ندارد، مگر با امام عادل» (طبرى، 1383ق، ص29؛ طوسى، 1365، ج6، ص135). دسته‌اي ديگر از روايات، تنها جهاد با امام عادل را واجب دانسته است. «جهاد كردن با امام عادل واجب است» (حر عاملى، 1409ق، ج15، ص49؛ صدوق، 1403ق، ج2، ص607).
قاعده حفظ نظام و استثناي وجوب جهاد در ركاب حاكم غيرمشروع
وجوب حفظ كشور اسلامي از خطر تعرض دشمنان و بيگانگان، يكي از مسائل غيرقابل انكار و ضروري است كه فقهاي شيعه نيز بر آن اتفاق نظر دارند. فقهاي شيعه، دفاع در برابر بيگانگان را بدون هيچ قيد و شرطي بر همگان واجب مي‌دانند. بنابراين، قاعده وجوب حفظ نظام بر همه مسائل و قواعد ديگر حكومت دارد. همان‌گونه كه گفته شد، فقهاي شيعه از جمله صاحب عروه، حاكم جائر را غيرمشروع دانسته و همكاري با وي از جمله جهاد در ركاب او را حرام مي‌دانند. اما همين دسته‌ از فقها، از جمله مرحوم صاحب عروه، جهاد دفاعي در ركاب حاكم جائر را در صورتي كه كيان اسلامي در خطر باشد، واجب شمرده‌اند. مرحوم سيدعلي طباطبايي، صاحب كتاب رياض المسائل، جهاد با حاكم جائر را جز در برخي موارد استثنايي، همچون دفاع از مسلمانان و جامعه اسلامي، در صورتي كه قصد كمك به حاكم جائر نداشته باشد، جايز ندانسته است (طباطبائي، 1412ق، ج7، ص447). مرحوم صاحب جواهر جهاد با حاكم جائر را جز در يك فرض جايز ندانسته است. وي معتقد است: در صورتي كه شعائر و اساس اسلام در خطر باشد، جهاد در ركاب حاكم جائر واجب است. در فرض مزبور، چنين مجاهدي بايد قصد دفاع از كيان اسلامي را داشته باشد، نه قصد كمك به حاكم جائر. ايشان براي اثبات اين مطلب، دلايلي از آيات و روايات و اجماع اقامه كرده است (نجفي، بي‌تا، ج21، ص47). مرحوم ابوصلاح حلبي نيز در اين باره مي‌فرمايد:
اگر خوفي از طرف كفار و محاربين بر برخي از شهرهاي دارالاسلام وجود داشته باشد، بر اهل هر شهري واجب است كه با گروه مجاور دارالكفر و دارالحرب، جهت اخراج آنها از دارالاسلام جهاد نمايد، و بر اهالي همسايگان واجب است كه به نزديك‌ترين مرزهاي محل اقامت خود كوچ كنند تا اينكه در هر يك از سرحدات، به مقدار كافي در برابر دشمن نيرو فراهم آيد و پس از آن، وجوب كوچ كردن از ديگران ساقط مي‌شود (حلبي، بي‌تا، ج1، ص232).
مرحوم ابن ادريس حلي نيز در كتاب السرائر، ديدگاهي شبيه نظر مرحوم شيخ در نهايه ارائه كرده است (حلّى، 1410ق، ج2، ص4). امام خميني نيز مي‌فرمايد: «اگر دشمن به شهرهاي مسلمانان يا مرزهاي آنان هجوم آورد و بر اسلام يا جامعه مسلمانان خوفي وجود داشته باشد، بر عموم مسلمانان واجب است، به هر وسيله ممكن از مال و جان خود دفاع كنند (خمينى،‌ بي‌تا، ج1، ص486). گرچه در متون و آثار فقهي مرحوم صاحب عروه، در اين باره مطلبي به‌طور مستقيم يافت نشد، اما از فتاواي ايشان در جنگ عليه متفقين در جنگ جهاني اول، اين رأي كاملاً مشهود است. ايشان طي تلگرافي به شيخ خزعل، حاكم محمره، در دعوت او به جهاد عليه كفار مي‌نويسد: 
پوشيده نيست كه حفاظت از بيضه اسلام و دفاع با جان [و] مال از مرزهاي مسلمانان در مقابل تهاجم كفار، از اهم واجبات است. تو نيز در يكي از مرزهاي مهم هستي كه حفاظت از آن در مقابل هجوم كفار با هر وسيله ممكن واجب است. ... (كاووسي عراقي و صالحي، 1376، ص59).
همچنين ايشان در نامه‌اي خطاب به سيدعلي قزويني، نماينده خود در كوفه، پس از فتواي وجوب به دفاع و حفظ دارالاسلام از هجوم انگليسي‌ها و انتشار اين فتوا در ميان مردم، به‌ويژه عشاير به‌عنوان قاعده كلي در پايان آن مي‌نويسد: «حفظ اسلام بر هر فردي به هر صورت كه امكان دارد واجب است» ( همان، ص59).
از ساير مباحث ايشان مي‌توان نظر وي را در اين باره جويا شد. مرحوم سيد در مبحث وجوب غسل دادن هر فرد مسلمان، دو دسته را از وجوب غسل دادن استثنا كرده كه يك دسته از اين افراد، كساني هستند كه جهاد دفاعي در ركاب امام معصوم و نايب خاص ايشان در زمان غيبت را واجب دانسته است. ايشان بر اين اعتقاد است كه اساساً هر كس در راه دفاع از كيان اسلامي جهاد كند و كشته شود، شهيد به شمار مي‌رود و بدون غسل و با لباس‌هايشان دفن مي‌گردند (طباطبايي، 1409ق، ج‌2، ص39-40). ايشان همچنين در بحث تأليف قلوب معتقد است، يك دسته از طوايف شش‌گانه‌اي كه مؤلفه ‌قلوبهم شامل آنها مي‌شود، كفاري هستند كه با اين امر ميل به اسلام پيدا مي‌كنند و يا در جبهه اسلام در برابر دشمنان مي‌جنگند و يا همكاري مي‌كنند (همان، ص312). اين امور نشانگر اين است كه از نقطه نظر صاحب عروه، دفاع از سرزمين اسلامي و حفظ آن از هجوم دشمن از اهميت زيادي برخوردار است. علاوه بر اين، سيد در عمل فتاواي زيادي بر وجوب دفاع از دارالاسلام، به‌ويژه در جنگ جهاني اول داده‌اند كه مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
اهتمام به مسائل سياسي اجتماعي دارالاسلام
صاحب عروه در مسائل سياسي اجتماعي حوزه دارالاسلام، حساسيت خاصي داشت و در مسائل مختلف اظهار موضع مي‌كرد. واكنش سيد به مباحث سياسي اجتماعي، منحصر به منطقه خاصي چون محل سكونت يا ولادت نبود، بلكه در هر مسئله، كه تشخيص مي‌داد و احساس مي‌كرد كه دارالاسلام در خطر است، خود را در قبال آن مسئول مي‌دانست و عكس‌العمل مناسب نشان مي‌داد. ملاك ايشان در اظهارات خويش، وجوب دفاع از دارالاسلام است. در دست‌نوشته‌اي كه مربوط به ايشان در واقعه مشروطه است، در اين باره مي‌نويسد:
چون اين حقير كيفيات و خصوصيات مطلب را اطلاع ندارم، ساكت بوده و هستم. بلي، معلوم است كه حفظ بيضه اسلام و عقايد مسلمين و دفع مزخرفات سابقه ملحدين، اهم فرايض، و قوانين شريعت ابديه محمديه واجب الاتباع [است]. البته درين مخاطره جميع جهات صلاح را مراعات خواهيد كرد تا به عون الله خللي بر اسلام وارد نيايد» (منذر، 1389، ص372)
بر اين اساس، در مسائلي كه تشيخص مي‌دادند كه در آنها منفعت و يا ضرري براي مسلمانان و يا دارالاسلام دارد، اظهار موضع مي‌كردند. در اينجا، به چند نمونه از اظهارات ايشان درباره مسائل دارالاسلام اشاره مي‌گردد.
يكي از اقدامات سياسي ايشان، واكنشي است كه نسبت به اخذ وام‌ دولت ايران از روسيه در زمان مظفرالدين شاه نشان داده است. اخذ دوباره وام در سال‌هاي 1317 و 1319 از روسيه تزاري، با شرايط سنگيني چون وثيقه گذاشتن درآمد بخشي از گمركات ايران در بانك استقراضي روسيه، جهت بازپرداخت وام و بهره سنگين آن، همراه با اخباري كه از مفاسد اخلاقي و اقتصادي او به گوش علماي ايران و عراق مي‌رسيد، موجب قيام علماي ايران و عراق شد كه اين امر موجب عزل وي شد. مرحوم سيد نيز از جمله مراجعي بود كه در برابر اين مسئله به دربار ايران و عثماني نامه‌نگاري كرد و اقدام مشترك آن دو دولت اسلامي را براي اصلاح اين امر خواستار شد. البته نامه سيد خطاب به آيت‌الله ميرسيدحسين قمي، از علماي بزرگ تهران و از ياران نزديك صاحب عروه و شيخ فضل‌الله نوري در عصر مشروطه بود كه سه ماه و چهار روز قبل از بركناري امين‌السلطان صادر شده بود (ر.ك: ضميمه روزنامه رسالت، مرداد 1380، ص 17). سيد پس از بركناري امين‌السلطان از مقام صدارت، نامه‌اي به جانشين وي، عين‌‌الدوله، نوشت و در آن بر رعايت چند نكته تأكيد كرد. سيد در اين نامه، ضمن دعا براي «دوام قوت و شوكت و عزت» دو دولت مسلمان ايران و عثماني، به صدر اعظم ايران توصيه كرد كه در طريق «اصلاح» امور مهم و «جانبداري» از «رعاياي» دولتين مزبور اهتمام ورزد. در حفظ حقوق دولت و ملت اسلام»، توجه و عنايت كامل نشان دهد و از اعانت و رعايت ضعفا و مساكين و فريادرسي دردمندان و رفع ظلم از مظلومين خودداري نكند كه اين كار موجب جلب رضايت الهي و بهره‌مندي از شفاعت پيامبر و اهل‌بيت او مي‌گردد. 
از جمله مسائل ديگري كه مرحوم صاحب عروه در مورد آن موضع جدي اظهار داشت، مسئله مشروطيت در ايران بود. به گفته برخي صاحب‌نظران، سيد در طول تاريخ مشروطيت، به حسب شرايط سه موضع اساسي از خود نشان داد. ابتدا در زمرة حاميان جنبش عدالتخانه و مشروطه بود. پس از مدتي، كه ماهيت سكولاريستي مشروطه‌طلبان آگاهي يافت، آنان را به چالش كشيد و در موضع سوم خود، به‌خاطر بحران‌هاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي آن، از تأييد اصل مشروطه وارداتي امتناع ورزيد (ر.ك: منذر، 1389، ص 355ـ412). همان‌گونه كه گفته شد، اظهار مواضع سيد در مسائل سياسي ـ اجتماعي دارالاسلام، منحصر به موارد فوق نبوده و موارد ديگري را نيز شامل مي‌شود. در اينجا به يك نمونه مهم، كه مرتبط با موضوع بحث است، مي‌پردازيم.
رفتار سياسي صاحب عروه در دفاع از دارالاسلام
صاحب عروه همواره در قبال مباحث سياسي اجتماعي، كه در دارالاسلام به وقوع مي‌پيوست، حساس بود و در قبال آنها در راستاي تأمين مصالح جامعه اسلامي و مسلمانان اظهار نظر و اعلام موضع مي‌كرد. ايشان در برابر اعلام حمله نيروهاي متفقان به دولت عثماني و ممالك اسلامي، از جمله عراق آن روز، كه بخشي از قلمرو عثماني به شمار مي‌رفت، اقدامات اساسي را انجام دادند كه به سه مورد آن اشاره مي‌گردد.
درخواست همكاري شيعيان با دولت عثماني
اولين اقدام ايشان، مربوط به چند روز قبل از حمله نيروهاي انگليسي به فاو و بصره و اشغال نظامي آن بود. در اين زمان حمايت خود را از حكومت عثماني آشكار كرد. گفتني است اين حمايت در حالي اعلام شد كه دولت عثماني تا آن زمان، نسبت به شيعيان كه در اقليت بود، ظلم روا داشته بود و حقوق آنان را پايمال مي‌كرد. در چنين شرايطي، احتمال آن مي‌رفت كه شيعيان با انگليسي‌ها در جهت از بين بردن حاكميت عثماني‌هاي سني مذهب همسو و هم رأي شوند. اما برخلاف انتظار علماي شيعه و در رأس مرحوم سيدمحمدكاظم‌يزدي، حمايت خود را از دولت عثماني اظهار داشت. ايشان در طول دوران جنگ جهاني اول، نامه‌هاي متعددي خطاب به سران عشاير شيعه عراق نوشت و به آنان توصيه كرد كه از مخالفت خود با حكومت عثماني دست برداشته و در كنار قواي عثماني، به نبرد با نظاميان اشغالگر انگليسي در جنوب عراق بپردازند. نخستين كاري كه ايشان در حمايت از عثماني برداشت، اين بود كه دل‌هاي شيعيان را نسبت به كارگزاران سني مذهب متمايل سازد تا زمينه وفاق و همدلي و وحدت مردم منطقه عليه نيروهاي متجاوز فراهم شود. ايشان در 20 شوال 1332ق، يعني پانزده روز قبل از اشغال نظامي فاو و بصره توسط غربي‌ها، نامه‌اي خطاب به شيعيان نوشت تا در گام نخست، زمينه همكاري را براي مبارزه با اشغال‌گران فراهم نمايد:
بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين. بحمدالله تعالي دولت عليه عثمانيه نصرها الله علي الكفار، نسبت به تبعه دولت عليه ايران اعزالله بها الاسلام از زوار و مجاورين، كمال مراعات و حسن سلوك را دارند. نسئل‌الله تعالي ان يجعل كلمة الاسلام هي العليا و ان يجعل كلمة الاعدائه هي السفلي. الاحقرمحمدكاظم الطباطبائي، 20/شوال/1332 (همان، ص622).
اين نامه، گرچه مختصر و مبهم است، اما دو نكته در آن مكتوم است. اول آنكه، مرحوم صاحب عروه غيرمستقيم موضع مثبت خود را نسبت به عثماني اعلام داشته و ثانياً، بهبود رفتار مأموران عثماني در برخورد و بهسازي روابطشان با دولت ايران را گوشزد مي‌نمايد. در اينجا، اين سؤال مطرح مي‌شود كه چرا سيد به‌طور صريح، موضع مثبت و حمايت خويش را از دولت عثماني ابراز نكرده است؟ پاسخ روشن است. همان‌گونه كه اشاره شد، دولت عثماني در طول تاريخ خود، نه‌تنها حقوق شيعيان را در قلمرو خود رعايت نكرده بود، بلكه نسبت به آنها ظلم‌ها روا داشته بود. علاوه بر اين، روابط شايسته‌اي با دولت ايران شيعي‌مذهب نيز تا آن زمان نداشت. علاوه بر اين، هنوز مردم فراموش نكرده بودند كه در اين اواخر، پس از بركناري سلطان عبدالحميد ثاني، به بهانه تأسيس مشروطيت و به جرم امتناع سيد از تاييد آن، مرتكب بي‌حرمتي به سيد و اطرافيان آنها از جمله شيخ محمدحسين آل كاشف الغطاء شده بودند. مجموعه اين برخوردهاي نارواي عثماني در برابر شيعيان و رهبران مذهبي و دولت شيعي ايران، اين سؤال رابراي مردم ايجاد كرده بود كه چگونه مي‌توان چنين حكومتي را تأييد و حمايت كرد؟ بنابراين، صاحب عروه براساس مباني فقهي خود از جمله وجوب حفظ و حراست از دارالاسلام در برابر دارالكفر و دارالحرب، بايد اقدامات لازم را در جهت اجرايي شدن آراي فقهي خود معمول دارد. ازاين‌رو، براي زمينه‌سازي و فضاسازي اوليه، اين نامه را تعديل‌يافته، مبهم و مكتوم نگارش كرد تا زمينه براي اقدامات بعدي فراهم شود. 
فتواي جهاد و بسيج مردم عراق عليه متفقين
پس از حمله متفقين به دارالاسلام، صاحب عروه خواستار بسيج عمومي مردم عراق در جنگ با متفقين در دفاع از دارالاسلام شد. ايشان در روز 27 محرم 1333ق (1914م)، در صحن بارگاه اميرالمؤمنين بر فراز منبر رفت و طي نطقي مسلمانان را به دفاع از سرزمين اسلامي فراخواند و اعلام كرد: هر كس آمادگي جسمي براي حضور در جبهه‌هاي نبرد را ندارد، اما توان كمك مالي دارد، واجب است كه رزمندگان را تجهيز نمايند. اين فتوا، بازتاب گسترده‌اي در سطح جامعه و منطقه داشت. صاحب عروه، به همين مقدار بسنده نكرد. علاوه بر اين، فتواي جهاد عليه كفار را به‌طور مكتوب و با مهر و امضاي خويش صادر كرد. اين فتوا، كه با زبان عربي و كوتاه نوشته شده بود، در همان ايام به زبان فارسي ترجمه و منتشر شد. سيد در اين فتوا، پس از اشاره به ذات تجاوزگري كشورهاي اروپايي، كه از قديم تاكنون ادامه دارد، دفاع از سرزمين اسلامي را واجب برشمرد. ايشان طي بيانيه‌اي از عشاير و تمامي مسلمانان متمكن خواست تا به دفاع از مرزهاي اسلامي بپردازند.
...پس واجب است بر عشاير قاطنين ثغور [ساكنين مرزها] و عموم مسلمين متمكنين، اگر در حدود من به الكفايه نباشد، حفظ حدود خود و دفاع از بيضه اسلام مقدار قدرت خود بنمايند. والله هو الناصر و المعين و المؤيد للمسلمين (كاووسي عراقي و صالحي، 1376، ص63).
بر اساس اين فتوا، دفاع از دارالاسلام به‌طور عام، تحت هر شرايطي واجب شمرده شده است. همچنين صاحب عروه در پاسخ به استفتايي، كه از همه علما و در رأس آن از ايشان درباره وجوب جهاد عليه كفار و نيز حمايت مالي كساني كه توان جسمي ندارند، اما داراي تمكن مالي هستند، دفاع از دارالاسلام را بر اين دسته از افراد نيز واجب دانسته است: «بسم الله الرحمن الرحيم با هجوم كفار بر بلاد مسلمين واجب است مع القدره دفاع آنها و متمكنين از عامه مسلمين هرگاه من به الكفايه نباشد» (همان، ص 70). در نامه‌اي ديگر، در پاسخ استفتاء جمعي از مؤمنين، كه از طريق تلگراف از محضر ايشان درباره دفاع و جهاد كسب تكليف كرده بودند، نوشتند:
تلگراف شما رسيد و به جميع عشايري كه در حدود ساكن هستند و به عموم مسلمين كه قادر و متمكن هستند نوشتيم كه واجب است بر همه آنها مدافعه كفار و حفظ بيضه اسلام به هر نحوي كه مي‌توانند (رجبي، 1378، ص309).
به هر حال، از مرحوم صاحب عروه بيست نوع فتوا دربارة بسيج عمومي مردم عراق و علما و روحانيون و وجوب جهاد عليه انگليسي‌ها در مجله اضواء چاپ بغداد به ثبت رسيده است كه حكايت از اهتمام ايشان به حفظ دارالاسلام است.
اعزام فرزند خويش به جبهه جنگ با كفار
صاحب عروه، علاوه بر تنوير افكار عمومي و بسيج مردمي، فرزند خود آيت‌الله سيدمحمد طباطبايي يزدي را كه برخي اهل خبره، انتظار مرجعيت وي را مي‌كشيدند، به نمايندگي خويش به جبهه جنگ با متجاوزان اعزام كرد. ايشان در نامه‌اي به حاكم عراق، ضمن دعا براي پيروزي قواي اسلام، بر لزوم و اهميت امر جهاد و دفاع از مرزهاي اسلامي تأكيد كردند و به نوعي اعزام فرزند خويش به جبهه، به رغم نياز شديد خود به ايشان در پيشبرد امور در راستاي اهميت دفاع از كيان دارالاسلام، ارزيابي كردند و اظهار داشتند:
زماني كه مصائب و بلايا بالا گرفته و حوادث ناگوار در مرزها و ثغور مسلمانان رخ مي‌دهد، از مهم‌ترين واجبات و بزرگ‌ترين تكاليف ديني، قيام افراد متمكن ـ در حد توان خويش ـ به دفاع (از سرزمين اسلامي) است، و اهمال در اين امر، بر هيچ مؤمني روا نيست. من براي جلب رضايت الهي و دفاع از دين مقدس و ناموس اعظم اسلام، عزيزترين خود، پاره تنم، سيدمحمد (سلمه الله تعالي) را تقديم داشتم و عليرغم نياز شديدي كه به وجود ايشان در خود احساس مي‌كردم، دارم، و نظر به علاقه پدري و فرزندي، باز شما را ترجيح دادم... (نامدار، 1377، ج5، ص 99ـ100).
بدين ترتيب، صاحب عروه يكي از فرزندان خود را در دفاع از دارالاسلام تقديم كرد.
نتيجه‌گيري
از مجموع آنچه گذشت، به دست مي‌آيد كه مرحوم صاحب عروه، به وجوب حفظ دارالاسلام معتقد و آن را بر ساير مسائل مقدم مي‌دانسته و نيز دفاع از آن را تا بذل جان واجب شمرده است. اين اصل اساسي در عمل سياسي ايشان تأثير شاياني داشته و بسياري از رفتارهاي سياسي سيد برخاسته از اين اصل مهم بوده است. وي از همان بدو دوران مرجعيت، تلاش مي‌كردند براي دفاع از حوزه دارالاسلام ميان شيعه و دولت عثماني وحدت و همدلي ايجاد نمايند تا دشمنان اسلام نتوانند از طريق شكاف موجود، وارد شوند و خللي در جبهه مسلمانان در مسير نابودي آن ايجاد نمايند. ازاين‌رو، براي بهسازي امور مسلمين از هيچ امري دريغ نورزيدند. نامه‌نگاري به دربار و سلاطين عثماني و ايران و نيز واليان عراق، سخنراني و تنوير افكار عمومي، توصيه به عشاير شيعه جهت كمك به دولت عثماني، ايجاد همدلي و وحدت در امور مسلمين و صدور فتاوي در موارد لزوم، از جمله مواردي بود كه مرحوم صاحب عروه براي اعتلاي كلمه توحيد و دفاع از قلمرو دارالاسلام تلاش كردند.